Выпаленая зямля

Вялікая Айчынная вайна пакінула глыбокі след у гісторыі, несумненна, прычыніла велізарнае разбурэнне і пакуты на сваім шляху. Рэспубліка Беларусь – адно з найбольш пацярпелых месцаў падчас гэтай трагічнай эпохі, пакінула след у сэрцах і памяці тых, хто выжыў і страціў свае родныя вёскі.
Калі вайна 22 чэрвеня 1941 года прыйшла на тэрыторыю БССР, мноства вёсак нашай краіны было спалена дашчэнту. Гэтыя прыгожыя месцы, створаныя гісторыяй і традыцыямі, сталі ахвярамі агню і разбурэння. Што засталося – толькі попел і пустыя палі. Будынкі, якія захоўвалі пра сям’ю напамін, пра дзяцінства і мары, ператварыліся ў руіны. Жыццё людзей, звязанае з гэтымі вёскамі сотнямі гадоў, змянілася назаўжды. Аднак памяць аб спаленых вёсках застаецца жывой і непагаснай. Яна перадаецца з пакалення ў пакаленне, каб сказаць свету аб гэтай трагедыі і яе наступствах. Фатаграфіі, дакументы, сведчанні тых, хто выжыў, – усё гэта сведкі разбурэння і сілы волі людзей, каб перажыць гэта страшнае выпрабаванне.

Некаторыя вёскі змаглі адрадзіцца пасля вайны, але яны ўжо не такія, як раней: іншая гісторыя, іншыя лёсы. Некаторыя вёскі так і засталіся толькі ўспамінамі. Аднак дух гэтых месцаў працягвае жыць у нашых сэрцах. Памяць аб спаленых вёсках у Беларусі ў час Вялікай Айчыннай вайны – гэта не толькі набор гістарычных фактаў, але і ода сіле духу народа, стойкасці і надзеі. Гэта напамін, што мы не павінны забываць урокі гісторыі і заўсёды шанаваць. Гэта заклік да таго, каб наша памяць дапамагла нам будаваць будучыню без вайны і разбурэнняў. Такім чынам, памяць аб спаленых вёсках у Беларусі падчас Вялікай Айчыннай вайны – гэта сведчанне мінулага, якое ніколі не павінна быць забыта. Яна назаўсёды застанецца ў нашых сэрцах, у нашых апавяданнях і гістарычных даследаваннях. Важна перадаць гэтую спадчыну будучым пакаленням, каб яны памяталі і шанавалі ахвяры таго страшнага часу і імкнуліся да міру і справядлівасці.
Дасталася ў гады вайны і нашай Століншчыне. Адным са сродкаў усталявання «новага парадку», барацьбы супраць партызан, знішчэння мірнага насельніцтва былі карныя аперацыі, якія праводзіліся з першых дзён акупацыі. Сельскае насельніцтва неахвотна плаціла падаткі, а ў большасці вёсак партызынскай зоны ворагу прыходзілася іх браць сілай. Пры гэтым акупанты праводзілі палітыку «выпаленай зямлі», у час якой знішчалася насельніцтва і спальваліся партызынскія вёскі.

Ужо ў першыя месяцы акупацыі былі павешаны савецкія актывісты –жыхары в. Альпень. 9 жніўня 1941-га года расстраляны савецкія патрыёты з в. Дубай. У ліпені 1942-га года спалена ў роднай хаце сям’я Мамайка з в. Велямічы, а ў ліпені 1943-га года – сям’я Мацюх. У студзені 1943-га года ў турме г. Століна расстраляна сям’я Барэйка.
Але найбольшага размаху палітыка «выпаленай зямлі» дасягнула ў 1944-м годзе, калі ў жудасным агні згарэлі разам з часткай жыхароў вёскі Аздамічы, Альманы, Альшаны, Атвержычы, Белавуша, Вялікія Вікаравічы, Вялікі Лес, Гарадзішча (хутары), Кароцічы, Калонія-Расошкі, Малыя Вікаравічы, Люты Бор, Мачуль, Нячатава, Струга, Фядоры, Хотамель.

Цалкам былі спалены вёскі Рубель (730 двароў, знішчаны 122 чалавекі), Беразцы (203 двары, 28 чалавек), Атвержычы (131 двор, 7 чалавек), Хотамель (134 двары, 7 чалавек), адна хата з 173 засталася ў в. Калонія-Расошкі, дзве з 202 у в. Альманы, тры з 140 у в. Кароцічы, 40 хат з 340 у в. Манькавічы.

На правым беразе ракі Гарынь, на ўсход ад г. Століна размясцілася вёска Атвержычы, сёння ў ёй пражывае каля 400 чалавек.
Падчас Вялікай Айчыннай вайны, пры вызваленні Століна, вёска знаходзілася ў зоне цяжкіх, кровапралітных і зацяжных баёў. Яна была цалкам спалена, бо тут праходзіла лінія фронту з лютага па ліпень 1944 года. Спалілі вёску ўласаўцы. Атвержычы ў немцаў былі абарончым пунктам. Шмат тут загінула чырвонаармейцаў. Іх целы забрала вялікая паводка той вясны, і яны не патрапілі ў брацкую магілу. У пасляваенны час людзі казалі, што ў бой кінулі навабранцаў з Мерлінскіх хутароў, і многіх іншых вёсак вызваленай Гомельшчыны. На подступах да Атвержыч біла нямецкая артылерыя, карэктоўшчыкі якой знаходзіліся на званіцы касцёла, які быў у Століне – там, дзе цяпер плошча «17 верасня». А ў тыя лютаўскія дні 1944-га, калі палілі вёску, жыхары ратаваліся па лясах.

Вольга ГУСАК
Фота аўтара і з архіва